Atrakcją Siedlisk – leżących w Południoworoztoczańskim Parku Krajobrazowym nad aktualną granicą Unii Europejskiej – są skrzemieniałe „skamieniałe drzewa”. Nadleśnictwo Tomaszów Lubelski wytyczyło tu około dwukilometrową przyrodniczo-kulturową ścieżkę edukacyjną „Szlakiem Skamieniałych Drzew”, prowadzącą za białoczerwonymi znakami i strzałkami kierunkowymi [1].

	Siedliska – przystanek kolejowy

Skamieniałe drzewa można zobaczyć w Siedliskach m.in. w otoczeniu kościoła (obok pierwszego przy­stanku ścieżki) i w kaplicy przed kościołem, która wyłożona jest skamielinami, ma takiż ołtarz i figurę Matki Bożej stojącą na pniu skamieniałego drzewa. Obok leśniczówki – pod jednym z pomnikowych dębów szypułkowych na polanie nie opodal kap­liczki św. Huberta (przystanek drugi) – złożone są trzy skamieniałe pnie. Na miejscowym cmentarzu w pobliżu przystanku kolejowego znajduje się nagrobek Marii i Jana Maksymców, wyłożony skamieniałymi szczątkami pni drzew. Obok drew­nianej dzwonnicy, stojącej przy cerkwi, również leży skamieniały pień. Skamieniałe drzewa wystę­pują też w glebie, w szczególności w rezerwacie leśnym Jalinka (3,8 ha, przystanek trzeci) leżącym za torami kolejowymi, przy granicy państwowej.

Tutejsze skamieniałości prezentowane są w lokalnym muzeum (otwartym 21 czerwca 2003 r.) w budynku byłej szkoły podstawowej (przystanek szósty ścieżki edukacyjnej). Na muzeum składają się trzy tzw. izby tematyczne. Najobszerniejszą (zajmuje kilka pomieszczeń) i najistotniejszą jest izba drzew skamieniałych z największym w Polsce zbiorem tego typu fosyliów [2]. Ponadto roztoczańskie okazy przechowywane są m.in. w zbiorach w Herbarium i Muzeum Paleobotanicznym w Instytucie Botaniki Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie (ul. Kopernika 31) [3]. Leniwi, którym nie chce wybrać się na Roztocze, mogą nabyć tutejsze skamieniałości na aukcjach internetowych. Przykładowa oferta z 2008 r. – dimensions: 32 x 14 x 10 mm, weight: 6 grams, 6 USD + przesyłka (do Polski 6 USD) [4]. Taniej jest kupić kawałki skamieniałego drewna w siedliskim muzeum.

Zważmy, iż na mocy rozporządzenia Wojewody Zamojskiego od 30 marca 1995 r. zakazano: pozyskiwania, wywożenia, zbywania i nabywania fragmentów skamieniałych drzew w stanie naturalnym lub przetworzonym, z wyłączeniem przeznaczonych dla celów naukowych, muzealnych i dydaktycznych, co odbywać się [będzie] na podstawie indywidualnych zezwoleń Wojewody, wydanych po zasięgnięciu opinii Wojewódzkiej Komisji Ochrony Przyrody [5]. O skamieniałych drzewach traktuje też aktualne Rozporządzenie nr 36 Wojewody Lubelskiego z dnia 26 lipca 2004 r. w sprawie Południoworoztoczańskiego Parku Krajobrazowego: (...) § 2. Celem ochrony Parku jest zachowanie wartości przyrodniczych, historycznych, kulturowych i krajobrazowych Roztocza Południowego oraz zwartych kompleksów lasów mieszanych z naturalnymi fragmentami buczyny karpackiej, wraz z charakterystyczną florą i fauną, a także znajdujących się na ich terenie, unikalnych w skali kraju, pokładów skamieniałych drzew. (...) § 4. 1. W Parku zakazuje się: (...) 4) pozyskiwania do celów gospodarczych skał, w tym torfu, oraz skamieniałości, w tym kopalnych szczątków roślin i zwierząt, a także minerałów i bursztynu (...) [6]. Podobnie brzmi Rozporządzenie nr 71/05 Wojewody Podkarpackiego z dnia 31 października 2005 r. w sprawie Południoworoztoczańskiego Parku Krajobrazowego [7].

Skamieniałe drzewa występują na Roztoczu Rawskim głównie w Siedliskach oraz w pobliżu Lubyczy Królewskiej i Hrebennego. Na skrzemieniałe drzewa natrafiono też na Roztoczu Lwowskim – w okolicach Glińska, Łoziny i Stradcza oraz na Roztoczu Zachodnim – w okolicy Goraja, Chrzanowa i Lipowca [8]. Okazałym obiektem wyłożonym skamieniałym drewnem jest nagrobek na cmentarzu w Rawie Ruskiej, dziś mocno zarośnięty.

Naukowcy z Akademii Górniczo-Hutniczej, Państwowego Instytutu Geologicznego i Instytutu Ochrony Przyrody w Krakowie opracowali pod kierunkiem prof. Marka Krąpca koncepcję zagospodarowania i ochrony niezwykłych terenów w okolicach Siedlisk [9]. Powstać ma tutaj geopark „Kamienny las na Roztoczu”. Pierwszy etap projektu zakłada rozbudowę i modernizację istniejącego muzeum skamieniałych drzew oraz utworzenie i oznakowanie ścieżek turystycznych. W przyszłości park mógłby objąć swoim zasięgiem inne geologiczne atrakcje Roztocza, jak np. źródła mineralne w Horyńcu-Zdroju, rezerwaty „Czartowe Pole”, „Na Tanwi” i „Piekiełko” oraz kamieniołomy w Józefowie i sztolnie w Senderkach. Inicjatorzy przedsięwzięcia – gmina Lubycza Królewska, LOT [Lokalna Organizacja Turystyczna] „Roztocze”, Stowarzyszenie „Nasze Siedliska”, Starostwo Powiatowe w Tomaszowie – zamierzają sfinansować projekt ze środków unijnych [10]. (...) Tomaszowskie starostwo wyliczyło, że na promocję geoparku potrzeba 200 tys.zł. A na jego utworzenie – ponad milion złotych. Pieniądze zostaną pozyskane jeszcze w tym [2009] roku [11].

Hipoteza Długosza

	Jan Długosz wg Jan Długosz (1878–1879)

Historiograf Jan Długosz (1415–1480) [12] tak pisał o polskich osobliwościach (przekład Karola Mecherzyńskiego}: Dwie zaś rzeczy ma Polska cudowne i podziwienia godne (...) Naprzód, iż na polach wsi Nochowa, blisko miasteczka Szremu, w dyecezyi Poznańskiej, tudzież we wsi Kozielsku, w obwodzie Pałuk, niedaleko miasteczka Łękna, rosną garnki wszelakiego rodzaju, samo przez się, sztuką wyłączną przyrody, i bez wszelkiej pomocy ludzkiej, kształtów rozmaitych, podobno do tych, jakie ludziom służą do domowego użycia; słabe wprawdzie i miękkie, dopóki spoczywają w ziemi i w swoich jamach rodzinnych, ale gdy z nich wydobyte na wietrze albo słońcu stwardnieją, dosyć mocne. (...) Powtóre, że w lasach, polach i borach miasteczka Potylica [Potylicz], tudzież wsi Hrabieni [Hrebenne] i Prosni [Prusie], w okolicy Bełzkiej, dyecezyi Chełmskiej, drzewa sosnowe taką własność mają i przyrodę, że jeżeli się z nich część jaka, np. gałąź lub prątek utnie albo odłamie, bądź całe drzewo spuści, po kilku latach, to co było drze­wem z życiem roślinnem, przybiera postać i własności krzemienia, i jak krzemień rodzimy za uderze­niem ogień wydaje, zachowując objętość i kształt, w jakim było ucięte, przyrodę zaś głazu i krzemieńca [13].

W 1786 roku o Potyliczu napisał Ewaryst Andrzej hrabia Kuropatnicki: Potylicz. fabryką garnków sławne, i że w lesie około Potylicza drzewo w ziemi leżące lub trzaski nie gniją, ale się petryfikują. August III. wielką sztukę drzewa petryfikowanego ztąd do Drezna zawieźć rozkazał [14]. Można zauważyć postęp w stosunku do opisu Długosza – bowiem wedle Kuropatnickiego garnki już nie są w Polsce wydobywane z ziemi, ale produkowane w fabryce – jednak obaj zgodnie uważają skamieniałe drzewa za świeżej daty wytwór natury.

Jak widać w wyżej cytowanym tekście, Jan Długosz sformuował (lub przytoczył) hipotezę wyjaśniającą genezę skamieniałych drzew. Jakkolwiek wydawać się może, iż owa hipoteza jest niemal równie uprawniona jak teoria Karola Darwina [15], to w przypadku hipotezy Długosza dzisiejsi pracownicy nauki, naukowcy i uczeni mają inne zdanie od jej autora. Skamieniałości miały powstać w miocenie, dokładniej we wczesnym i środkowym langu (badenie), tj. ok. 15 milionów lat temu. Sylifikacja tkanki drzewnej następowała synsedymentacyjnie, w płytkich zatokach – z wodami alkalicznymi sprzyjającymi rozpuszczaniu krzemionki – morza badeńskiego, w klimacie podobnym do dzisiejszego śródziemnomorskiego [16].

Odnajdywanym na terenie Polski skamieniałym drzewom przypisywano rozmaitą przynależność taksonomiczną i podawano różne nazwy, np. Taxodioxylon sequoianum (Mercklin) Gothan 1905 (synonim następnego gatunku) [17], Taxodioxylon gypsaceum (Göppert) Kräusel 1949 [18], Sequoia Endl. 1847 sp. [19] lub stwierdzano że: (...) skamieniałe szczątki drzew z warstw środkowobadeńskich na Roztoczu nie dają dostatecznej podstawy do określenia ich przynależności gatunkowej [20]. Echem tych dywagacji jest galimatias panujący w piśmiennictwie przewodnikowym, o czym świadczy kuriozalne zdanie z rozto­czańskiego przewodnika wydanego w 2009 roku: Są to najczęściej szczątki taksodii sekwojowatych (Taxodioxylon sequoianum), należących do rodzaju sekwoja (Sequoia) [21].

	Taxodioxylon taxodii Gothan 1906 wg Kłusek (2006)

Wedle ostatnich ustaleń dr Marzeny Kłusek z Krakowa [22] roztoczańskie skamieniałe drzewa należą do gatunku Taxodioxylon taxodii Gothan 1906, z rodzaju Taxodioxylon (Hartig 1848) Gothan 1905, z rodziny Cupressaceae Li s.l. 1953 (cyprysowatych) [23].

Kłusek pisze podobnie jak Maruszczak o procesie sylifikacji i ówczesnych warunkach klimatycznych: Zsylifikowane drewno pochodzi z warstw badeńskich piasków kwarcowych. Jego mineralizacja przebiegała w środowisku wodnym, a źródłem roztworów krzemionkowych, wysycającym tkanki roślinne, był proces laterytyzacji. (...) Żyjącym odpowiednikiem gatunku T.[axodioxylon] taxodii jest cypryśnik błotny Taxodium distichum (L.) Rich. (...) Cypryśnik, występujący na bagiennych obszarach południowo-wschodniej części Ameryki Północnej, rośnie najczęściej na terenach o klimacie ciepłym i wilgotnym. Zatem takie warunki mogły również istnieć w okresie trzeciorzędu na obszarze Roztocza [24].

A może i za Jana Długosza klimat był ciepły i wilgotny, a drzewa po prostu już po kilku latach przybierały „postać i własności krzemienia”?

Siedliska – skamieniały pień przy kościele Siedliska – kaplica przed kościołem Siedliska – fosylia pod pomnikowym dębem szypułkowym Siedliska – nagrobek Marii i Jana Maksymców Siedliska – skamieniały pień przy dzwonnicy cerkiewnej Siedliska – muzeum Siedliska – muzeum Rawa Ruska – nagrobek ze skamieniałych drzew Rawa Ruska – nagrobek ze skamieniałych drzew Fosylium z Siedlisk Fosylia z Siedlisk Fosylia z Siedlisk

Piśmiennictwo

• M.[ichał] Bobrzyński, St.[anisław] Smolka, Jan Długosz. Jego życie i stanowisko w piśmiennictwie, Wydawnictwo Konstantego Hr. Przezdzieckiego, główny skład w księgarni Spółki Wydawniczej Polskiej, Kraków 1893.
• Borys Areń, Miocen Roztocza Lubelskiego między Sanną a Tanwią, „Prace – Instytut Geologiczny”, t. 30, z. 3, 1962, ss. 5–77.
• Borys Areń, Taxodioxylon sequoianum Goth., „Przegląd Geologiczny”, t. 40, nr 12, 1992, s. 743.
• P. Buurman, Mineralization of fossil wood, Rijksmuseum van Geologie en Mineralogie, Leiden 1972. „Scripta Geologica”, vol. 12.
• Ryszard Brykowski, Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. VII, Dawne województwo lubelskie, z. 17, Tomaszów Lubelski i okolice, Polska Akademia Nauk. Instytut Sztuki. Zakład Inwentaryzacji Zabytków, Warszawa 1982.
• Bolesław Brzyski, W sprawie skamieniałych drzew na Roztoczu, „Chrońmy przyrodę ojczystą”, r. LIV, z. 4, 1998, ss. 7–13.
• Jan Buraczyński (red.), Roztocze. Środowisko przyrodnicze, Wydawnictwo Lubelskie, Lublin 2002.
• Charles Darwin, On the Origin of Species by Means of Natural Selection, or the Preservation of Favoured Races in the Struggle for Life, John Murray, Albemarle Street, London 1859.
• [Darwin special issue], „American Journal of Botany”, volume 96, issue 1; January 2009.
• Jan Długosz, Annales seu Cronicae incliti Regni Poloniae. Libri I–VII, cz. 1–2, Wojewódzka Biblioteka Publiczna w Kielcach, Kielce 2007, „Rękopisy Świętokrzyskie ze Zbiorów Biblioteki Narodowej”, [2 dyski optyczne ze zdigitalizowanym rękopisem ze zbiorów Biblioteki Narodowej, Rps. BN 8053].
• Jan Długosz, Ioannis Dlugossii Annales seu Cronicae incliti Regni Poloniae, vol. I, lib. I–II, (editionem curavit et introductionem scripsit I. Dąbrowski, textum recensuit atque praefatione instruxit V. Semkowicz-Zaremba, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Varsaviae 1964.
• Jan Długosz, Jana Długosza kanonika krakowskiego Dziejów polskich ksiąg dwanaście. Tom I. Ks. I. II. III. IV., (przekład Karola Mecherzyńskiego), Drukarnia „Czasu” W. Kirchmayera, Kraków 1867. „Jana Długosza kanonika krakowskiego dzieła wszystkie”, t. II, (wydane staraniem Alexandra Przez­dzieckiego).
• Jan Długosz, Jana Długosza Roczniki czyli Kroniki sławnego Królestwa Polskiego, t. I., ks. 1–2, (przekład Stanisław Gawęda, Zbigniew Jabłoński, Andrzej Jochelson, Julia Radziszewska, Krystyna Stachowska, Anna Strzelecka, redakcja i wstęp Jan Dąbrowski, tekst łaciński ustaliła i przedmową zaopatrzyła Wanda Semkowicz-Zarembina), Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1961.
• Walther Gothan, Die fossilen Coniferenhölzer von Senftenberg, [w:] Paul Menzel, Über die Flora der Senftenberger Braunkohlen-Ablagerungen, „Abhandlungen der Königlich Preussischen Geologischen Landesanstalt”, Neue Folge, H. XLVI, 1906, ss. 155–191.
• Walther Gothan, Zur Anatomie lebenden und fossiler Gymnospermen-Hölzer, „Abhandlungen der Königlich Preussischen Geologischen Landesanstalt”, Neue Folge, H. XLIV, 1905, ss. 1–108.
• Irena Grabowska, Aleksandra Kohlman-Adamska, Taxodioxylon gypsaceum (Göppert) Kräusel – nowe oznaczenie ksylitu – pnia drzewa ustawionego przed biurem Dyrekcji Kopalni Węgla Brunatnego „Turów”, „Wiadomości Botaniczne”, t. XLII, z. 2, 1998, ss. 81–85.
• M.[elise] Harland, J.[ane] E. Francis, S.[tuart] J. Brentnall, D.[avid] J. Beerling, Cretaceous (Albian–Aptian) conifer wood from Northern Hemisphere high latitudes: Forest composition and palaeoclimate, „Review of Palaeobotany and Palynology”, vol. 143, iss. 3–4, March 2007, ss. 167–196.
• Wiesław Heflik, Badania skamieniałych pni drzewnych z Roztocza, „Prace Muzeum Ziemi”, nr 44, 1996, ss. 127–130.
• Jadwiga Hereta, W cypryśnikowym gaju, „Tygodnik Zamojski”, nr 39, 26 września 2007.
• International Stratigraphic Chart, International Commission on Stratigraphy, 2008,
  http://www.stratigraphy.org/upload/ISChart2008.pdf,
  [w:] International Commission on Stratigraphy, http://www.stratigraphy.org.
• Jan Długosz. Towarzystwo Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie. Członkom swoim, za rok 1878–79, malował Antoni Gramatyka, lithogr. w zakład. S. Czeigera, Wiedeń 1878–1879. Dokument iko­nograficzny w zbiorach Biblioteki Narodowej. Reprodukcja cyfrowa: Zakład Reprografii i Digitalizacji Zbiorów Bibliotecznych Biblioteki Narodowej, 2007.
• „Kamienny las” na Roztoczu, „Tygodnik Tomaszowski”, nr 2, 12 stycznia 2009 r.
• Marzena Kłusek, Fossil wood from the Roztocze region (Miocene, SE Poland) – a tool for palaeo­environmental reconstruction, „Geological Quarterly”, vol. 50, no. 4, 2006, ss. 465–474.
• Marzena Kłusek, Analiza anatomiczna i dendroklimatyczna mioceńskiego drewna z obszaru Polski południowo-wschodniej, Akademia Górniczo-Hutnicza, Wydział Geologii, Geofizyki i Ochrony Śro­dowiska, Kraków 2005, komputeropis pracy doktorskiej.
• Marzena Kłusek, Mioceńskie drewno z Roztocza (Polska południowo-wschodnia), „Geologia. Kwartalnik Akademii Górniczo-Hutniczej im. Stanisława Staszica w Krakowie”, t. 30, z. 1, 2004, ss. 23–31.
• Marzena Kłusek, Ochrona stanowisk występowania fosylnych szczątków drewna na obszarze Polski, „Chrońmy przyrodę ojczystą”, r. LVIII, z. 6, 2002, ss. 19–31.
• Richard Kräusel (red.), Die Pflanzen des Schlesischen Tertiärs, „Jahrbuch der Königlich Preussischen Geologischen Landesanstalt” für 1917, Bd. 38, Teil 2, 1919, ss. 191–338.
• Ewaryst Andrzej Kuropatnicki, Geografia albo dokładne opisanie królestw Galicyi i Lodomeryi, wydanie powtórne, nakładem Wojciecha Manieckiego, Lwów 1858, [1. wydanie – Przemyśl 1786].
• Junko Kusumi, Yoshihiko Tsumura, Hiroshi Yoshimaru, Hidenori Tachida, Phylogenetic relationships in Taxodiaceae and Cupressaceae sensu stricto based on matK gene, chlL gene, trnL-trnF IGS Region, and trnL intron sequences, „American Journal of Botany”, vol. 87, iss. 10, October 2000, ss. 1480–1488.
• Wiesław Lipiec, Szlakiem skamieniałych drzew (ścieżka dydaktyczna), Nadleśnictwo Tomaszów, Wydawnictwo Lipiec, Zwierzyniec 2005.
• Henryk Maruszczak, Skamieniałe szczątki drzew lasu mioceńskiego na Roztoczu (Polska SE i Ukraina NW), „Przegląd Geologiczny”, t. 49, nr 6, 2001, ss. 532-537.
• Tadeusz Musiał, Miocen Roztocza (Polska południowo-wschodnia), „Biuletyn Geologiczny Uniwersytetu Warszawskiego”, t. 31, 1987, ss. 5–149.
• Muzeum paleobotaniczne Instytutu Botaniki UJ,
  http://www.binoz.uj.edu.pl/index.php?idz=ib_muzeum, [3.06.2009],
  [w:] Wydział Biologii i Nauk o Ziemi Uniwersytetu Jagiellońskiego, http://www.binoz.uj.edu.pl.
• Minerals and fossils from Poland,
  http://stores.shop.ebay.pl/minerals-and-fossils-from-poland, [12.09.2008].
• MLac [Marta Lackorzyńska], Siedliska >> Geopark powoli staje się faktem, 4 kwietnia 2009,
  http://radio.lublin.pl/index.php?site=news_details&id=54823, [7.05.2009],
  [w:] Radio Lublin, http://radio.lublin.pl.
• Tadeusz Peryt, Marek Jasionowski, Piotr Roniewicz, Anna Wysocka, Miocen Roztocza, [w:] Budowa geologiczna Roztocza (100-lecie badań polskich geologów). Główne problemy tektoniki, rozwój pokrywy osadowej i hydrogeologia Roztocza. Problemy przyrody nieożywionej na Roztoczu. LXIX Zjazd Naukowy Polskiego Towarzystwa Geologicznego. Krasnobród, 23–26 września 1998. Sesja referatowa i konferencje terenowe, Wydawnictwo UMCS, Lublin 1998, ss. 65–78.
• Andrzej Radwański, Anna Wysocka, Mass aggregation of Middle Miocene spine-coated echinoids Echinocardium and their integrated eco-taphonomy, „Acta Geologica Polonica”, t. 51, nr 4, 2001, ss. 295–316.
• Rozporządzenie nr 36 Wojewody Lubelskiego z dnia 26 lipca 2004 r. w sprawie Południowo­roztoczańskiego Parku Krajobrazowego, „Dziennik Urzędowy Województwa Lubelskiego”, nr 147, poz. 2085, Lublin, 17 sierpnia 2004.
• Rozporządzenie nr 71/05 Wojewody Podkarpackiego z dnia 31 października 2005 r. w sprawie Południoworoztoczańskiego Parku Krajobrazowego, „Dziennik Urzędowy Województwa Podkarpac­kiego”, nr 137, poz. 2087, Rzeszów, 4 listopada 2005.
• Jan Rzechowski, Trzeciorzęd i czwartorzęd wschodniej części Wyżyny Lubelskiej i Roztocza na Mapie Geologicznej Polski 1:200 000, „Przegląd Geologiczny”, t. 45, nr 11, 1997, ss. 1202–1208.
• Siedliska Tomaszowskie, http://www.siedliska.com.pl, [31.12.2008].
• Ścieżka historyczno-przyrodnicza po Południoworoztoczańskim Parku Krajobrazowym,
  http://www.lubycza.pl/asp/pl_start.asp?typ=14&sub=16&menu=37&strona=1, [7.05.2009],
  [w:] Lubycza Królewska – Gminny Portal Internetowy, http://www.lubycza.pl.
• Paweł Wład, Roztocze. Puszcza Solska. Przewodnik, tom 4, Roztocze Wschodnie. Bełżec, Cieszanów, Horyniec-Zdrój, Lubaczów, Lubycza Królewska, Narol i ich okolice, Wydawnictwo Turystyczne Paweł Wład, Rzeszów 2009.
• Anna Wysocka, Clastic Badenian deposits and sedimentary environments of the Roztocze Hills across the Polish-Ukrainian border, „Acta Geologica Polonica”, t. 52, nr 4, 2002, ss. 535–561.
• Zofia Zalewska, Trzeciorzędowe szczątki drewna z Turowa nad Nysą Łużycką, część II, „Acta Geologica Polonica”, t. 5., nr 2, 1955, ss. 277–304.

Piotr Szucki,   31.12.2008
 

Przypisy

[1] Lipiec (2005).

[2] Muzeum zarządza Stowarzyszenie na rzecz Rozwoju wsi Siedliska „Nasze Siedliska” założone z inicjatywy mieszkańców 7 marca 2004 r. Zob. Siedliska Tomaszowskie.

[3] Muzeum paleobotaniczne Instytutu Botaniki UJ.

[4] Minerals and fossils from Poland.

[5] Ścieżka historyczno-przyrodnicza po Południoworoztoczańskim Parku Krajobrazowym.

[6] Rozporządzenie nr 36.

[7] Rozporządzenie nr 71/05.

[8] Areń (1962), Areń (1992), Buraczyński (2002), Radwański, Wysocka (2001), Maruszczak (2001).

[9] Hereta (2007].

[10] „Kamienny las” na Roztoczu (2009).

[11] MLac (2009).

[12] Bobrzyński, Smolka (1893).

[13] Długosz (1867), s. 47.

[14] Kuropatnicki (1858), s. 56.

[15] Darwin (1859), [Darwin special issue] (2009).

[16] Maruszczak (2001).

[17] Areń (1992).

[18] Grabowska, Kohlman-Adamska (1998).

[19] (...) wszystkie należą do drzew iglastych, najczęściej reprezentowanych przez rodzaj sekwoja. Brzyski (1988).

[20] Maruszczak (2001).

[21] Wład (2009).

[22] Z Akademiii Górniczo-Hutniczej im. St. Staszica; Wydział Geologii, Geofizyki i Ochrony Środowiska; Katedra Analiz Środowiskowych, Kartografii i Geologii Gospodarczej. Kłusek (2004), Kłusek (2006).

[23] Gothan (1905), Gothan (1906), Li (1989).
          Cyprysowate – Cupressaceae Li sensu lato 1953 = Taxodiaceae Warming 1884 (cypryśnikowate) + Cupressaceae Richard ex Bartling sensu stricto 1830.

[24] Kłusek (2004). Zob. też Kłusek (2006), Kräusel (1919), Zalewska (1955), Harland et al. (2007).