Wg Maciąg (2003)

„Miszka Tatar” (w polskim piśmiennictwie występuje jako: Michaił Atamanow, Umer Achmołła Atamanow, Adamow Ufa Magomoły, Adamanow Umer Achmołła) [1]. Po ucieczce z niemieckiej niewoli, w 1942 r. przybył na Roztocze. Tu dowodził zbrojnym oddziałem partyzanckim. W końcu marca 1943 r. grupa „Miszki Tatara” formalnie została oddziałem Gwardii Ludowej [2]. Po niecałych dwóch miesiącach [3] działalności w ramach GL [4] „Miszka Tatar” zginął 1 czerwca 1943 roku, na skraju kamieniołomów pod Józefowem. W miejscu jego śmierci znajduje się pomnik. „Miszkę Tatara” pochowano 6 czerwca na cmentarzu w pobliżu Hamerni [5].

Okoliczności jego śmierci nie są jasne. Wg niektórych relacji zginął prawdopodobnie od kuli w tył głowy z ręki komisarza politycznego jego oddziału [6]. Taki los przeznaczył Stalin wszystkim żołnierzom sowieckim, którzy dostali się do niewoli i których uznawano za zdrajców. „Miszka Tatar” mógł być świadom, tego co go czeka [7]. Jego oddział tak ocenił 31 marca 1943 r. Józef Szapiro, Komisarz polityczny grupy operacyjnej im. T. Kościuszki w sprawozdaniu do Komendanta G.L. i Sekretarza PPR obwodu lubelsko-siedleckiego: Demoralizacja jeszcze większa niż swego czasu u Szczorsa. Powszechne pijaństwo /np. musieliśmy czekać 2 dni aż sztab wytrzeźwieje i będzie zdolny do obrad/, nieżadko zdarzały się wypadki gwałcenia kobiet na wioskach [8]. Ludność pospolicie nazywała go „Groźnym” [9].

„Miszka Tatar” nie miał szczęścia w życiu, za to doczekał się pomników, ulicy w Józefowie i legendy, która przetrwała PRL i ZSRS. Tak pisał o śmierci „Miszki Tatara” Tadeusz Szymański, apologeta GL i AL, przewodniczący Rady Krajowej Środowiska Żołnierzy Armii Ludowej: Choć był już ranny w rękę, to jednak skutecznie siał seriami z erkaemu po zbliżających się hitlerowcach. Niestety, seria z karabinu maszynowego wroga przeszyła pierś „Tatara”. Na znak jego śmierci w obronie Józefowa, społeczność tutejsza ufundowała obelisk z jego imieniem [10]. Trzeba mieć nadzieję, że społeczność, i to nie tylko tutejsza, doczeka się wreszcie biografa „Miszki Tatara”, mającego większe kwalifikacje niż np. były kierownik wydziału propagandy Komitetu Wojewódzkiego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej [11].

Józefów – pomnik „Miszki Tatara” na miejscu jego śmierci Józefów – wycieczki pielgrzymują do pomnika „Miszki Tatara” Hamernia – cmentarz, na którym pochowany był „Miszka Tatar” Puszcza Solska – zbowidowski pomnik z wizerunkiem „Miszki Tatara” Puszcza Solska – wizerunek „Miszki Tatara” na zbowidowskim pomniku Józefów – ulica „Miszki Tatara”

Piśmiennictwo

• Alan Bullock, Hitler i Stalin. Żywoty równoległe, t. 2, Państwowy Instytut Wydawniczy, Bellona, Warszawa 1994.
• Jan Byra, Miszka Tatar – Miłość i śmierć, „Tygodnik Zamojski”, nr 22, 30 maja 2007.
• Gwardia Ludowa, Armia Ludowa. Informacja historyczna,
  http://ipn.gov.pl/portal/pl/398/4908/Gwardia_Ludowa_Armia_Ludowa.html, [1.11.2008],
  [w:] Instytut Pamięci Narodowej, http://ipn.gov.pl.
• Zbigniew Jerzy Hirsz (wstęp i opracowanie), Ja, syn ludu polskiego. Relacje i wspomnienia działaczy PPR, GL i AL. Lubelszczyzna 1942–1944, „Źródła i materiały do dziejów ruchu oporu na Lubelszczyźnie (1939–1944)”, t. 4, Wydawnictwo Lubelskie, Lublin 1964.
• Zygmunt Klukowski, Dziennik z lat okupacji Zamojszczyzny (1939–1944), wstęp i redakcja Zygmunt Mańkowski, Lubelska Spółdzielnia Wydawnicza, Lublin 1958. [Tekst ocenzurowany, później był wydawany w całości łacznie z kolejnymi latami dziennika].
• Marzena Maciąg, Znałem Miszkę Tatara. Wojenne losy Józefa Śwista ps. „Czarny”, 16.09.2003, http://www.kronikatygodnia.pl/tekst.php?abcd=2024&dz=1, [3.11.2008], [w:] Kronika tygodnia, http://www.kronikatygodnia.pl.
• Zbigniew R. Muszyński, Miąc Hieronim, http://www.tnn.pl/slownik_biograficzny.php?ids=397, [3.11.2008], [w:] Lublin – Pamięć miejsca, http://tnn.pl/pamie.php.
• Opracowanie (odpis) nt. sprawozdania komisarza politycznego grupy operacyjnej im. T. Kościuszki Józefa [Szapiro vel Spiro] z 31.03.1943, Vic, Salon, 9.06.1943, AAN, 228/17-6, t. 1, k. 71–73.
• Henryk Pająk, „Burta” kontra UB, Wydawnictwo Retro, Lublin 1992.
• Józef Smaga, Narodziny i upadek imperium. ZSRR 1917–1991, Wydawnictwo Znak, Kraków 1992.
• Sprawozdanie komisarza politycznego grupy operacyjnej im. T. Kościuszki Józefa [Szapiro vel Spiro] z 31.03.1943 [postscriptum po 4.04.1943], AAN, 228/17-6, t. 1, k. 74–79 oraz AAN, 203/VII-62, k. 309, 310.
• Tadeusz Szymański, Gwardia Ludowa – armia zbrojnego czynu, „Polsce Wierni. Miesięcznik Związku Kombatantów RP i Byłych Więźniów Politycznych”, nr 3(75), marzec 2002.

Piotr Szucki,   5.11.2008
 

Przypisy

[1] Wg Maciąg (2003):
           Miszka Tatar (...) Ur. w 1912 r. walczył w stopniu młodszego lejtnanta w 97 pp (18 DP) na Białorusi. W bitwie pod Orszą, w 1941 r. został ciężko ranny i trafił do obozu jenieckiego w Częstochowie. W styczniu 1942 roku zbiegł i przy pomocy teściowej zamordowanego przez Niemców polskiego oficera, przedostał się pod Józefów. Tam utworzył własny oddział, złożony ze zbiegłych jeńców (...)

[2] Na wiecu, który odbył się dziś [31.03.1943], oddział z entuzjazmem przeszedł pod komendę G.L. Sprawozdanie (1943), AAN, 228/17-6, t. 1, k. 76.

[3] 4 kwietnia 1943 r. (...) Bój miał miejsce pod Głuchami i był pierwszą akcją oddziału Miszki Tatara jako oddziału Gwardii Ludowej. Sprawozdanie (1943), AAN, 228/17-6, t. 1, k. 79, AAN, 203/VII-62, k. 310.

[4] Gwardia Ludowa, Armia Ludowa. Informacja historyczna [Instytutu Pamięci Narodowej] (2008):
          (...) Gwardia Ludowa została utworzona w 1942 roku jako zbrojne ramię Polskiej Partii Robotniczej, utworzonej na polecenie Józefa Stalina (...) W okresie swojej działalności GL–AL w pełni podlegała ośrodkom dowódczym w ZSRR, podejmując działania zbrojne wynikające z realizacji priorytetów polityki Stalina. Kierownictwo ZSRR wydawało rozkazy, podejmowało decyzje strukturalne, organizacyjne i personalne dotyczące PPR oraz GL, dostarczało instrukcji i wytycznych działania, zapewniało zaopatrzenie i środki finansowe na działalność. Mimo taktycznego odwoływania się do narodowych haseł propagandowych ani GL, ani AL nigdy nie były częścią sił zbrojnych Polskiego Państwa Podziemnego.
          W odróżnieniu od organizacji polskiego podziemia niepodległościowego (...) GL PPR była formacją reprezentującą sowiecką rację stanu. Stała na gruncie przynależności ziem zajętych przez ZSRR po 17 września 1939 roku (łącznie z Białostocczyzną) do państwa sowieckiego, a jej stosunek do niepodległości Polski oraz legalnych organów państwa polskiego – Prezydenta, Rządu RP oraz Polskiego Państwa Podziemnego – zawsze był odzwierciedleniem polityki Stalina wobec Polski.
          Ze względu na pełne podporządkowanie GL–AL władzom sowieckim były one faktycznie częścią sił zbrojnych ZSRR, działających na zapleczu frontu niemieckiego, podobnie jak inne sowieckie grupy dywersyjne. Przez cały okres istnienia były narzędziem rozpracowania wywiadowczego, a z czasem politycznego i militarnego zwalczania dążeń do odbudowy niepodległego państwa polskiego.

[5] Klukowski (1959).

[6] Muszyński (2008); Pająk (1992).

[7] Dotyczyło to także syna Józefa Stalina Jakowa Dżugaszwili. Stalin w rozkazie z 16.08.1941 r. informował, iż poddających się wrogowi należy uznać za złośliwych dezerterów podlegającym uwięzieniu jako łamiących przysięgę wojskową i zdradzających swą ojczyznę. W kolejnym rozkazie oświadczył: nie ma radzieckich jeńców wojennych, są tylko zdrajcy. Smaga (1992), s. 169; Bullock (1994), t. 2, s. 374.

[8] Sprawozdanie (1943), AAN, 228/17-6, t. 1, k. 76; Opracowanie (1943), AAN, 228/17-6, t. 1, k. 72.

[9] Hirsz (1964), s. 24.

[10] Szymański (2002).

[11] Por. Jan Byra [poseł SLD, ur. w Józefowie] (2007).

Fragmenty sprawozdania komisarza politycznego Józefa Szapiro (1943) M.P. dnia 31.III.1943 Komisarz Grupy Operacyjnej im. T. Kościuszki do Komendanta G.L. i Sekretarza PPR obwodu lubelsko-siedleckiego. Sprawozdanie za okres od 27 lutego do 31 marca 1943 r. Drodzy towarzysze. (...) W każdym razie komisarz, jako członek partii zastrzega sobie prawo informowania władz partyjnych kiedy zechce i o czym dusza zapragnie. Tak się dzieje we wszystkich naszych partiach i również w partii polskiej inaczej być nie może. (...) Oddział Miszki Tatara jest naszym najnowszym nabytkiem. (...) Demoralizacja jeszcze większa niż swego czasu u Szczorsa. Powszechne pijaństwo /np. musieliśmy czekać 2 dni aż sztab wytrzeźwieje i będzie zdolny do obrad/, nieżadko zdarzały się wypadki gwałcenia kobiet na wioskach. (...) Na wiecu, który odbył się dziś [31.03.1943], oddział z entuzjazmem przeszedł pod komendę G.L. (...) kadry polskie stanowią nasz punkt najsłabszy. (...) oceniają nas na przynajmniej 500 ludzi przybyłych za Buga. (...) mimo dotkliwego braku kadr odpowiednich, mimo rozmaitych innych przeszkód nasza grupa operacyjna patrzy z ufnością w przyszłość i nie bedzie szczędzić wysiłków by wywiązac się z zadań jakie Partia na nie nakłada. Komisarz polityczny grupy operacyjnej Józef AAN, 228/17-6, t. 1, k. 74, 76. 79. Por. też. AAN, 203/VII-62, k. 309, 310, oraz AAN, 228/17-6, t. 1, k. 71–73.